Η περιοχή παρουσιάζει μακραίωνη ιστορία αδιάλειπτης ανθρώπινης παρουσίας, από την προϊστορία μέχρι σήμερα. Οι σημαντικότατες ανακαλύψεις της αρχαιολογικής σκαπάνης, καταδεικνύουν ως βασικότερες, αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, ενότητες, τα οικιστικά σύνολα του οικισμού “Καστέλλι”, τις αρχαιότητες της Λύκτου, τα ευρήματα της Ακρόπολης του Σμαρίου,το ανάκτορο Γαλατά στη ΔΕ Θραψανού , το σπλήλαιο του Προφήτη Ηλία, τον αρχαιολογικό χώρο του Προφήτη Ηλία και το σπήλαιο της Ινατίας Ειλειθυλίας στον Τσουτσουρο της ΔΕ Αρκαλοχωρίου.
Στον οικισμό Καστέλλι, οι αρχαιολογικές έρευνες έφεραν στο φως ίχνη κατοίκησης, τα πρωϊμότερα των οποίων ανάγονται στη νεολιθική περίοδο. Οι αρχαιότεροι κάτοικοι του Καστελλίου φαίνεται ότι έφτιαξαν τους πρώτους οικισμούς στην περιοχή της σημερινής κεντρικής πλατείας Μεϊντάνι. Εκεί, έχουν εντοπιστεί κινητά ευρήματα χρονολογούμενα στα νεολιθικά χρόνια, αρχιτεκτονικά λείψανα και αντικείμενα της Πρωτο - Μινωϊκής Ι-ΙΙ και της ΜεσοΜινωϊκής Ι -ΙΙ περιόδου. Ο Νεοανακτορικός οικισμός του Καστελλίου είχε αναπτυχθεί γύρω από ένα κεντρικό διώροφο κτίριο μνημειακών διαστάσεων και επιμελημένης κατασκευής, τα αρχιτεκτονικά λείψανα του οποίου είναι και σήμερα ορατά στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου.
Το κεντρικό κτίριο, είχε οκτώ δωμάτια. Ένα από αυτά φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε ως σκευοφυλάκιο. Μια αίθουσα με πολύθυρο, χρησίμευε ως χώρος θρησκευτικών δραστηριοτήτων. Το κεντρικό κτίριο του Καστελλίου βρισκόταν σε λειτουργία μέχρι και την ΥΜΙΒ περίοδο, οπότε και καταστράφηκε. Κατά την ΥΜΙΙΙ περίοδο, ο οικισμός φαίνεται ότι βρέθηκε στη σφαίρα επιρροής της Κνωσού. Ο ελληνιστικός οικισμός του Καστελλίου φαίνεται ότι καταστράφηκε γύρω στο 220 π.Χ., ίσως μετά από την επιδρομή των Κνωσίων, που κατέστρεψαν ολοσχερώς την ίδια περίοδο τη γειτονική Λύκτο. Στο Καστέλλι έχουν ανασκαφεί, τέλος, λείψανα από τη βυζαντινή και την ενετική φάση του οικισμού.
Η αρχαία πόλη Λύκτος ή Λύττος, έχει εντοπιστεί μεταξύ των σημερινών οικισμών Ξιδά και Ασκών του δήμου Καστελλίου. Το πλήθος των αναφορών στην πόλη από πολλούς αρχαίους συγγραφείς (Όμηρος, Ησίοδος, Πλούταρχος, Στράβων, Πολύβιος κ.α.) υποδηλώνουν τη μεγάλη της ισχύ, αλλά και την πανάρχαια κατοίκησή
της. Όπως διαπιστώνεται από μαρτυρία του ιστορικού Πολύβιου, η Λύκτος ήταν η αρχαιότερη αποικία των
Λακεδαιμονίων στην Κρήτη.
Είχε εκτεταμένη ζώνη επιρροής και δικό της νόμισμα με έμβλημα τον αετό και κεφαλή αγριογούρουνου. Η πόλη, ύστερα από πόλεμο, κυριεύτηκε από τους Κνώσιους το 346 π.Χ. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, η πόλη γνώρισε νέα ακμή, όπως μαρτυρούν τα αρχιτεκτονικά λείψανα, οι πολυάριθμες επιγραφές και τα αγάλματα. Για την υδροδότηση της πόλης είχε κατασκευαστεί, αυτή την εποχή, υδραγωγείο που μετέφερε νερό από την πηγή Κουρνιά κοντά στο Κράσι.
Τα ίχνη του ρωμαϊκού υδραγωγείου είναι και σήμερα ορατά στον αγροτικό δρόμο προς την Κασταμονίτσα. Η Λύκτος διέθετε επίσης θέατρο, λαξευμένο στο βράχο. Σημαντικότατο, τέλος, εύρημα είναι αίθουσα διαστάσεων 13,90 x 11,40 μ., με μαρμάρινο δάπεδο και τέσσερις σειρές λίθινων εδράνων κατά μήκος των μακρών της πλευρών. Η αίθουσα ανεγέρθηκε, στις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. και ταυτίζεται με το βουλευτήριο της ρωμαϊκής πόλης. Η Λύκτος φαίνεται ότι συνέχισε να αποτελεί οικιστικό κέντρο μέχρι και τον 7ο αι. μ.Χ., όπως υποδεικνύει η αποκάλυψη υστερορωμαϊκών καταστημάτων.
Στο τεκμηριωμένα κατοικούμενο από τα Πρωτομινωικά χρόνια (μέσα 3ης χιλιετίας π.Χ. περ.) Σμάρι, σημαντικότερη ανασκαμμένη θέση είναι η Ακρόπολη του λόφου του Προφήτη Ηλία. Τα αρχιτεκτονικά λείψανα, που έχουν βρεθεί παραπέμπουν σε συνεχή χρήση του χώρου από τη Μεσομινωική μέχρι και την Ανατολίζουσα εποχή (1800 - 630 π.Χ.). Στην κορυφή του λόφου, σε έξαρμα διαστάσεων 30 x 40 μ. (Τρουλλί) και εντός ισχυρού περιβόλου έχουν ανασκαφεί τρία παράλληλα επιμήκη οικοδομήματα, ιερός οίκος της Αθηνάς Εργάνης, αύλειοι χώροι και βοηθητικά κτίσματα, όλα χρονολογούμενα στη Γεωμετρική/Ανατολίζουσα εποχή (800-630 π.Χ. περ.). Γύρω από τα κτίρια της κορυφής του Τρουλλίου είχε αναπτυχθεί οικισμός εντός δευτέρου περιβόλου με δίπυλο. Από τον οικισμό αυτό έχουν ανασκαφεί λίγα μεγαρόσχημα κτίρια, με ίχνη καταστροφής από πυρκαγιά γύρω στο 1000 π.Χ., αποθήκες, εργαστήρια και ένα κτίσμα με ταφική πυρά ΥΜ ΙΙΙΓ περιόδου (1200-1100 π.Χ. περίπου). Στην ευρύτερη περιοχή του Σμαρίου έχουν ανασκαφεί δέκα εγκαταστάσεις χρονολογούμενες από τα μινωικά έως και τα ρωμαϊκά χρόνια με αξιολογότερες και επισκέψιμες το θολωτό τάφο στο λόφο Λειβαδίτσα και μια ρωμαϊκή αγροικία στην είσοδο του χωριού.
Το Σμάρι είναι ένας παραδοσιακός και διατηρητέος οικισμός που συμπεριλαμβάνεται στη λίστα των 15 ομορφότερων χωριών της Κρήτης.
Το 2011, επιλέχτηκε πανελλαδικά και βραβεύτηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, ως δεύτερος επιλαχόντας τουριστικός προορισμός αριστείας, έπειτα από την πρόταση υποψηφιότητας που είχε υποβάλλει ο Δήμος Μινώα Πεδιάδας στο διαγωνισμό του προγράμματος: «Ευρωπαϊκοί Προορισμοί Αριστείας: Τουρισμός και Ανάπλαση Χώρων – Περιοχών».
Διοικητικά ανήκει στο Δήμο Μινώα Πεδιάδας και βρίσκεται 27 χμ. νοτιοανατολικά της πόλης του Ηρακλείου και 7 χμ. βορειοδυτικά της κωμόπολης Καστελλίου.
Ως τουριστικός προορισμός, το Σμάρι ξεχωρίζει επειδή συνδυάζει πολλά τουριστικά χαρακτηριστικά: Φυσική ομορφιά του τοπίου, αρχαιολογικά μνημεία, βυζαντινές εκκλησίες, μνημεία της νεώτερης ιστορίας (παραδοσιακά σπίτια), μικρή απόσταση από τις βόρειες παραλίες και εύκολη πρόσβαση από το λιμάνι και το Αεροδρόμιο Ηρακλείου.
Ο οικισμός, κτισμένος στην κορυφή ενός μικρού λόφου, θαυμάσια αναπλασμένος, με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του να μην έχει αλλοιωθεί στο πέρασμα των χρόνων, αποτελεί ένα οικιστικό σύνολο που μαγεύει κάθε επισκέπτη. Ένας περίπατος στα πανέμορφα σοκάκια του χωριού, με τα εντυπωσιακά παραδοσιακά σπίτια γεμάτα με κάθε λογής λουλούδια, είναι αναμφίβολα μια μοναδική εμπειρία.
Ο κάμπος του χωριού είναι κατάφυτος από ελιές και αμπέλια. Αρμονικά δεμένα με τους πρίνους και τις βελανιδιές, τα αγριολούλουδα και τα αρωματικά φυτά, δημιουργούν ένα μαγευτικό τοπίο.
Αξιοθέατα στο Σμάρι
Αρχαιολογικός χώρος
Η θέα από την Ακρόπολη Σμαρίου είναι υπέροχη. Το μάτι του επισκέπτη, ανεμπόδιστα, μπορεί να διακρίνει μέχρι και το μακρινό νησί «Ντία».
Εκκλησίες ιστορικής αξίας
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
Ο επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί στα Βυζαντινά μοναστήρια, στα αξιόλογα αρχαιολογικά μνημεία της περιοχής και να θαυμάσει την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του χωριού. Επίσης του δίδεται η δυνατότητα, να γνωρίσει τις αγροτικές ασχολίες και την καθημερινή ζωή των φιλόξενων κατοίκων. Να έρθει σε επαφή με τη φύση και να συμμετάσχει σε δραστηριότητες στην ύπαιθρο, νοιώθοντας τη χαρά της περιήγησης, της γνώσης και της ανακάλυψης. Η διαδρομή από τον οικισμό μέχρι το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία και την Ακρόπολη Σμαρίου θα τον εντυπωσιάσει.
Παράλληλα, μπορεί να συμμετάσχει στις εκδηλώσεις που διοργανώνονται από το Πολιτιστικό Σύλλογο του χωριού καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου : Πανηγύρια, παραδοσιακά γλέντια, αναβίωση παλαιών εθίμων.
Επίσης, θα έχει την ευκαιρία να απολαύσει τα τοπικά εδέσματα στις παραδοσιακές ταβέρνες του χωριού και να προμηθευτεί παραδοσιακά προϊόντα τοπικής παραγωγής : τυροκομικά προϊόντα, ρακί, κρασί, μέλι, ελαιόλαδο.
ΔΙΑΜΟΝΗ
Η διαμονή του στα καταλύματα που υπάρχουν, αναπαλαιωμένα σύμφωνα με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του χωριού και παρέχοντας όλες τις σύγχρονες ανέσεις, θα του προσφέρει αξέχαστες στιγμές χαλάρωσης και ξεγνοιασιάς.
ΤΟ ΣΜΑΡΙ ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΜΙΑ ΚΑΛΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΟΥ ΒΙΩΣΙΜΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ
Το Σμάρι κατατάσσεται στους προορισμούς που αναπτύσσονται σύμφωνα με τις αρχές του βιώσιμου τουρισμού, επειδή η ανάπτυξη της περιοχής προωθείται με σεβασμό στο κοινωνικό, πολιτιστικό και φυσικό περιβάλλον καθώς και στην «τοπική κληρονομιά». Συγκεκριμένα:
- Οποιεσδήποτε παρεμβάσεις στον οικισμό (ανεγέρσεις κατοικιών, αναπαλαιώσεις κ.α.) γίνονται με σεβασμό στην παραδοσιακή του αρχιτεκτονική.
- Υπάρχει ολοκληρωμένο δίκτυο αποχέτευσης και γίνεται συστηματική ανακύκλωση απορριμμάτων.
- Οι εκδηλώσεις που οργανώνονται, σκοπό έχουν την ανάδειξη της τοπικής παράδοσης με την αναβίωση παλαιών εθίμων.
Κύριο μέλημα μας είναι η ενσωμάτωση των επισκεπτών στην περιβαλλοντική φυσιογνωμία του οικισμού.
Το Σμάρι είναι ένας ιδανικός προορισμός για όσους αναζητούν ένα καταφύγιο από το χάος της σύγχρονης ζωής.
Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφτείτε την ιστοσελίδα του Δήμου www.discoverminoapediadas.gr